DE KRACHT VAN NIET-VERTELDE VERHALEN

Ik maak onderdeel uit van een studiegroep die zich bezighoudt met het fenomeen stilte. Als we bij elkaar komen wisselen we verhalen en ervaringen uit naar aanleiding van wat in de gesprekken zoal aan de orde komt. In voorbereiding op onze laatste bijeenkomst hebben we een muziekfragment beluisterd van Bobby McFerrin. Zijn muziek bracht bij mij mooie herinneringen naar boven over de periode waarin ik zijn CD Hush kocht midden jaren negentig, met op de cover nog een jonge Bobby en Yo Yo Ma. Met name de Air Suite van Johan Sebastian Bach is van een wonderschone kwaliteit en als je Bobby McFerrin alleen kent van zijn hit ‘Don’t worry, be happy’, dan laat deze CD je kennismaken met zijn muzikale virtuositeit. Ik was de CD al lang vergeten tot ik werd uitgenodigd om een nummer van hem te luisteren.

Ik neem dit aanloopje om het over het vertellen van verhalen te hebben. Muziek, geur en beweging kunnen krachtige herinneringen naar boven halen, waarvan we ons niet eens meer bewust waren, maar die plotseling weer zo levend zijn alsof het de dag van gisteren was. Het vertellen over zo’n herinnering in het hier-en-nu laat iets interessants zien over het fenomeen tijd, dat voor de meeste van ons een lineair verloop kent. Iemand vertelt een verhaal in het heden, over een gebeurtenis in het verleden, tegen de achtergrond van een nog ongewisse toekomst. Maar stel je nu eens voor dat het vertellen van een verhaal zoveel meer doet dan een stuk historie beschrijven of een herinnering ophalen.

Circulaire tijdbeleving

Een andere, meer dynamische, opvatting van tijd laat zien dat een verhaal dat door iemand verteld wordt niet alleen mensen kan verrassen, boeien of ontroeren maar ook verandering teweeg kan brengen. Mijn plezierige herinneringen en gevoelens van die periode bijna dertig jaar geleden, die ik deelde in de vorm van een verhaal, herbeleef ik tegen de context van mijn huidige situatie. Daardoor verandert mijn herinnering van die periode omdat ik het in het hier-en-nu van betekenis voorzie. Ongetwijfeld ben ik ook delen van mijn herinnering vergeten en ook dat maakt mijn verhaal anders als dertig jaar geleden. Door mijn verhaal over vroeger in de huidige context te plaatsen kleur ik het perspectief op de toekomst in, dat niet langer open is maar wordt ingeperkt door het verleden en het heden. Verhalen werpen enerzijds hun schaduw vooruit op de toekomst en herdefiniëren zo onze interpretaties van het verleden in het dynamische heden.

Dat is niet het enige effect dat verhalen kunnen sorteren. Mijn herinnering van de jaren negentig doet me realiseren dat ik niet meer dezelfde persoon ben als toen. Mijn identiteit, wie ik ben, hoe ik mezelf zie en hoe anderen mij zien, is door de jaren heen veranderd ondanks het vertrouwde gevoel dat me vertelt dat ik al die jaren nog steeds dezelfde persoon ben. Niet alleen doet deze herinnering me beseffen dat ik op veel fronten ben veranderd, ook geeft ze aan dat mijn identiteit voor de toekomst bekend en onbekend tegelijk. Met andere woorden, verhalen hebben het vermogen ons anders naar onszelf te laten kijken, waardoor opvattingen die we over onszelf hebben kunnen veranderen, soms een klein beetje en soms ingrijpend.

Vertelde en niet-vertelde verhalen

Kampvuurgesprekken, waarbij we verhalen over onszelf delen met anderen, kunnen eenzelfde werking hebben, zoals ik hierboven heb aangegeven. Door een goede vraag kan een verhaal naar boven komen dat nog niet eerder verteld is, of dat in het licht van het heden plots een andere betekenis krijgt. Daarom zijn misschien de vaak vertelde verhalen wel het minst interessant, deze liggen immers vast met een bekende plot en een vaak berekend effect op anderen. Wat veel interessanter is, zijn de niet-vertelde verhalen die naar boven komen en waarbij we misschien nog moeten zoeken naar de juiste woorden om ze in het licht van het hier-en-nu te kunnen vertellen. Daarbij geholpen door de vragensteller die, nadat deze zijn vraag heeft gesteld, geduldig wacht totdat de ander begint met vertellen.

In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, geloof ik niet dat niet-vertelde verhalen ergens diep verborgen liggen te wachten om te worden verteld en wanneer dat gebeurt iets van ons authentieke of oorspronkelijke zelf laat zien waardoor we meer ‘heel’ worden. Als je er een dynamische opvatting van tijd op nahoudt, waarin we ons altijd beschouwen in het licht van het moment waarop we leven en van wat er met ons gebeurt of is gebeurd, dan kun je je zelfs afvragen of dé authentieke mens wel bestaat. Niet-vertelde verhalen gaan in mijn beleving over ervaringen die nog zoeken naar de juiste woorden om te kunnen worden verteld. Het kunnen ook ervaringen zijn die gecensureerd zijn (geweest) door jezelf of anderen omdat ze gevoelens van schaamte, gene of schuld oproepen. Dan gaat het om de verhalen die algemeen als sociaal onwenselijk worden gezien en die we liever niet vertellen vanwege het risico te worden uitgesloten. Een derde categorie van niet-vertelde verhalen zijn de vanzelfsprekende, die volkomen onderdeel van ons gedachtegoed zijn geworden, cultureel en sociaal, zozeer dat het ondenkbaar is dat het weleens anders zou kunnen zijn.

Thema’s bespreekbaar maken

Via kampvuurgesprekken kunnen we mensen aanmoedigen om de niet-vertelde verhalen te delen met anderen. Door ze te helpen de juiste woorden te vinden, over hun schroom of schaamte heen te stappen of ze opmerkzaam te maken op de niet zo evidente vanzelfsprekendheid van hun opvattingen. De kracht van het naar buiten brengen van deze verhalen is dat ze verandering teweeg kunnen brengen en opvattingen, thema’s en daarmee (groepen) mensen legitimiteit kunnen verschaffen die voorheen ontbrak. Of dat ze ons helpen om anders naar onszelf te kijken. Maatschappelijke discussies zoals #Metoo en zwarte piet zijn voorbeelden van niet-vertelde, gesanctioneerde verhalen die wanneer door een enkeling naar buiten gebracht een onverwachte lawine kunnen opleveren van vele andere, niet-vertelde verhalen.

Mijn eigen verhaal, waarmee ik dit artikel begon, was ook een niet-verteld verhaal maar van de categorie ervaring waaraan ik nog niet eerder woorden had gegeven. De bijzondere uitnodiging voor dit kampvuurgesprek bracht warm gekoesterde herinneringen naar boven, die me deed beseffen wat belangrijk voor me was en in het licht van nu nog steeds is. Ik heb de CD van Bobby McFerrin en Yo Yo Ma na vele jaren afgestoft en ben deze opnieuw gaan luisteren.